Ở tuổi ngoài 80, dịch giả Hồ Văn Chi đã gây bất ngờ khi ra mắt hai tập “Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du”. Từ một người không am tường Hán ngữ, ông đã miệt mài tự học, góp phần quan trọng vào việc giữ gìn và làm phong phú thêm di sản thơ Đường luật Việt Nam.
Dịch giả Hồ Văn Chi (phải) tại buổi ra mắt sách “Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du” tập 2 và “Thơ chữ Hán, chữ Nôm Hồ Xuân Hương” tại Thư viện Khoa học Tổng hợp Đà Nẵng Đà Nẵng.
Nhà thơ Hồ Văn Chi (80 tuổi) lớn lên trong một gia đình nghèo ở xứ Nghệ. Sau đó, ông tham gia thanh niên xung phong, rồi vào chiến trường Quảng Bình và chiến trường Khu 5 vào năm 1970. Khi đất nước thống nhất, ông chuyển sang ngành giao thông vận tải và công tác cho đến khi nghỉ hưu. Ông Hồ Văn Chi đến với thơ rất muộn, khi ra mắt tác phẩm đầu tiên “Mùi rơm quê nhà” (NXB Văn học, 2014). Dù không còn trẻ, ông vẫn miệt mài lao động nghệ thuật hăng say và gặt hái những thành công nhất định sau khi xuất bản 9 tập thơ.
Hành trình “giải mã” Hán ngữ
Không dừng lại ở đó, nhà thơ Hồ Văn Chi bất ngờ rẽ ngang qua làm dịch giả khi chọn dịch thơ Nguyễn Du ở tuổi xế chiều, dù trước đó ông không biết gì về chữ Hán. Sau khi hoàn thành cảm dịch 118 bài thơ chữ Hán trong “Thanh hiên thi tập” và “Nam trung tạp ngâm” qua tập sách “Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du” tập 1 (NXB Hội Nhà văn, 2024), năm nay ông tiếp tục ra mắt tập 2 “Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du” và “Thơ chữ Hán, chữ Nôm Hồ Xuân Hương” (cùng NXB Hội Nhà văn, 2025). Sự kiện này diễn ra nhân dịp kỷ niệm 205 năm ngày mất của Đại thi hào, Danh nhân Văn hóa thế giới Nguyễn Du.
Chia sẻ về cơ duyên này, nhà thơ Hồ Văn Chi cho biết ông biết đến thơ Nguyễn Du qua “Truyện Kiều”. Sau khi đọc thơ chữ Hán, ông nhận thấy trong những bản dịch phổ biến, có những bài ông chưa thực sự hiểu rõ. Với tính tò mò, ông quyết tâm tìm hiểu và bắt đầu dịch những bài thơ chữ Hán của Nguyễn Du đầu tiên vào khoảng năm 2021 – 2022.
“Lúc đầu dịch, tôi phải nghiên cứu tra từ điển rất nhiều. Sau đó dịch từng chữ, từng câu, từng bài,” dịch giả Hồ Văn Chi bộc bạch. Ông tự nhủ: “Tôi nghĩ mình cũng xấp xỉ 80 tuổi rồi, không biết còn sống bao nhiêu nữa nên cố gắng làm gì đó có ích cho đời.” Qua sự động viên của anh em, bạn bè, ông tiếp tục dịch và hoàn thành các tác phẩm này, đặc biệt nhờ sự giúp đỡ của Thầy thuốc ưu tú Nguyễn Duy Chương và PGS.TS. Nguyễn Hữu Sơn, nguyên Phó Viện trưởng Viện Văn học Việt Nam, Chủ tịch Hội Thơ Đường luật.
Để giữ ngọn lửa đam mê và hoàn thành khối lượng công việc đồ sộ trong thời gian ngắn, dịch giả Hồ Văn Chi đã thể hiện tính kiên trì và tinh thần bền bỉ đáng nể. Ông miệt mài đọc, tra cứu, đối chiếu từng chữ, từng vần thơ. Theo ông, thơ chữ Hán vừa gần gũi với người Việt nhưng có những từ rất xa lạ, thậm chí nhiều tầng nghĩa nên cần phải tra cứu kỹ lưỡng để chọn ra nghĩa phù hợp nhất với bối cảnh. “Thơ chữ Hán không chỉ dịch nghĩa là có được ngay bài thơ, bởi nếu làm vậy thì vô tình trùng với ý của người khác và dễ bị cho rằng tác giả lấy thơ của người dịch trước làm thơ của mình,” dịch giả Hồ Văn Chi chia sẻ. Ông nhấn mạnh phải nghiên cứu rất kỹ để bản dịch không rời xa nguyên tác mà vẫn mang phong cách riêng, không trùng lặp với những gì người khác đã dịch.
Góc nhìn mới về di sản Nguyễn Du
Trải qua hơn 200 năm, vẻ đẹp và sức sống của tiếng Việt trong “Truyện Kiều” của Nguyễn Du ngày càng tỏa rạng, sâu lắng. Tuy nhiên, sẽ là thiếu sót khi nói tới Nguyễn Du mà không nhắc đến di sản thơ chữ Hán của ông. Ba tập thơ chữ Hán gồm “Thanh hiên thi tập”, “Nam trung tạp ngâm” và “Bắc hành tạp lục” là một phần quan trọng trong toàn bộ trước tác của Nguyễn Du. Qua thơ chữ Hán, Nguyễn Du đã trực tiếp bày tỏ nỗi lòng và nhân sinh quan của mình, cũng như của tầng lớp nhân dân Việt trước thời thế nhiễu nhương của xã hội phong kiến bấy giờ.
Cho đến nay đã có nhiều dịch giả dịch thơ chữ Hán của Nguyễn Du, như Bùi Kỷ, Phan Võ, Nguyễn Khắc Hạnh, Lê Hạnh, Vương Trọng… Đây là thuận lợi cho Hồ Văn Chi khi tiếp cận, nhưng cũng là áp lực và thách thức không nhỏ. Việc làm thế nào để những bản dịch của mình không trùng lặp lời dịch của người đi trước, có giọng điệu riêng mà vẫn thể hiện được sự chân thật về văn phong và thế giới nội tâm của Nguyễn Du là điều không dễ dàng.
Tập sách “Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du” tập 2 và “Thơ chữ Hán, chữ Nôm Hồ Xuân Hương” của dịch giả Hồ Văn Chi.
Nhận xét về tác phẩm “Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du” tập 2 của dịch giả Hồ Văn Chi, nhà thơ Lê Anh Dũng cho hay, đây là những bài thơ nằm trong tập “Bắc hành tạp lục”. Tập này được đánh giá là đỉnh Thái Sơn trong dòng thơ đi sứ và giang hồ của Nguyễn Du, nơi Nguyễn Du viết những gì ông chứng kiến, trải qua của các cảnh đời, thân phận, số phận con người. “Không phải nhà thơ ai cũng biết chữ Hán, hiểu sâu về chữ Hán, thơ chữ Hán, nhất là dịch được thơ chữ Hán,” nhà thơ Lê Anh Dũng nhận xét. “Hồ Văn Chi vốn là người lính Trường Sơn, một doanh nhân và cuối đời là một thi nhân tự học chữ Hán, tự mày mò học hỏi các nhà Hán học. Trong thời gian rất ngắn, ông đã hoàn thành việc cảm dịch, biên dịch các tập thơ chữ Hán nói trên. Ông đã tránh được lối dịch của các dịch giả đi trước khi lắng nghe các nhà Hán học, nhà thơ am hiểu Hán học dịch theo thể Đường luật, từ đó thể hiện theo phong cách riêng của mình với ngôn ngữ của quê mình.”
Tập “Bắc hành tạp lục” chủ yếu được Nguyễn Du viết khi đi sứ bên Trung Quốc. Dù bị ràng buộc trước vấn đề nhạy cảm trong đối ngoại, tác giả vẫn khéo léo thể hiện nhân sinh quan của mình cũng như của người Việt thông qua 132 bài thơ chữ Hán. PGS.TS. Đỗ Ngọc Thứ nhìn nhận: “Việc dịch 132 bài thơ chữ Hán Nguyễn Du của Hồ Văn Chi đã giúp độc giả hiểu sâu hơn về suy nghĩ, tình cảm của Nguyễn Du và cũng là tình cảm, khát vọng của người dân Việt trong một xã hội phong kiến đầy nhiễu nhương thời đó.” Đường luật là một dòng thơ bác học, đòi hỏi sự chặt chẽ về niêm luật, các vế đối phải chuẩn mực cả về câu từ, thanh âm. Điều này yêu cầu người dịch phải có một tri thức tích lũy từ sách vở, thực tế cuộc sống và một tấm lòng trân quý với Đại thi hào Nguyễn Du.
Đọc hai tập “Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du”, có thể thấy Hồ Văn Chi đã rất thành công với cách tiếp cận, cách thể hiện độc đáo, khác biệt. Dù không thể tránh khỏi những hạn chế do khoảng cách ngôn ngữ và thời đại, những bản dịch của ông đã mở ra một góc nhìn mới, sâu sắc hơn về thế giới nội tâm và di sản văn học của Đại thi hào Nguyễn Du.
Theo baodanang.vn
